Presenteizm Nedir? İşte Var Olan Ama Üretemeyen Çalışan Sorunu

Pazartesi sabahı 09:00. Mehmet Bey ofisindeki yerini aldı, bilgisayarını açtı, kahvesini yudumladı. Her şey normal görünüyor. Ama Mehmet Bey'in kafasında dehşet verici bir baş ağrısı var. Dün gece uyuyamadı, sabaha kadar döndü durdu. Grip belirtileri başlamış ama "Bugün önemli bir sunum var, gidemem" dedi kendi kendine.

Öğlen olduğunda sunumu berbat geçti. İki sayıyı yanlış aktardı, müşterinin adını karıştırdı, ve en kötüsü — rakip firmanın ismini söyledi. Akşam eve dönerken, "Keşke bugün evde kalsaydım" diye düşündü.

İşte bu, presenteizm. Türkçe karşılığı henüz tam oturmamış bir kavram ama iş dünyasının en pahalı görünmez sorunu. Siz de ekibinizde fiziksel olarak var olan ama zihinsel ve duygusal olarak tamamen başka yerlerde olan çalışanlar gördünüz mü? O zaman bu yazı tam size.

Presenteizm Nedir? Tanım ve Temel Kavramlar

Presenteizm (İngilizce: presenteeism), çalışanların hastalık, yaralanma, yorgunluk veya başka fiziksel ya da psikolojik rahatsızlıklar nedeniyle normal verimliliklerinin altında çalışmalarına rağmen işte bulunmaları durumudur. Kelime kökeni İngilizce "present" (mevcut, hazır bulunmak) kelimesinden gelir.

Harvard Business Review'daki bir araştırmaya göre, presenteizm'in şirketlere maliyeti, devamsızlıktan (absenteeism) çok daha fazladır. Çalışanlar ortalama yılda 4 gün hastalık izni kullanırken, kendilerini verimsiz hissettikleri gün sayısı yılda ortalama 57,5 gündür.

Presenteizm'in İki Ana Yaklaşımı

Avrupa Perspektifi: İnsanların şikayetleri ve dinlenmeyi gerektiren sağlık sorunlarına rağmen işe gelmeye devam etmesi fenomeni.

Amerikan Perspektifi: Sağlık problemleriyle işe gelmek sonucunda ortaya çıkan ölçülebilir üretkenlik kaybı.

Her iki tanım da şunu vurguluyor: Çalışan fiziksel olarak orada, ama gerçekte değil.

Presenteizm ile Devamsızlık (Absenteeism) Arasındaki Farklar

Birçok yönetici devamsızlıkla mücadele etmenin en büyük öncelik olduğunu düşünür. Ancak bilimsel araştırmalar bambaşka bir gerçeği ortaya koyuyor.

Maliyet Karşılaştırması

EHS Today'de yayınlanan bir çalışmaya göre, presenteizm işletmelere devamsızlıktan 10 kat daha pahalıya mal oluyor:

• Devamsızlık Maliyeti: ABD'de yılda yaklaşık 150 milyar dolar
• Presenteizm Maliyeti: ABD'de yılda yaklaşık 1.500 milyar dolar

İngiltere'deki rakamlar da benzer bir tabloyu gösteriyor:

• Devamsızlık: Yılda 3,7 milyar sterlin
• Presenteizm: Yılda 25 milyar sterlin

Neden Presenteizm Daha Maliyetli?

1. Görünmezlik: Devamsızlık açık ve ölçülebilirken, presenteizm sinsidir. Kim ne kadar verimsiz çalışıyor, kim sadece "var görünüyor" — bunları anlamak çok zordur.

2. Hatalar ve Kalite Kaybı: Hasta veya stresli bir çalışan sadece yavaş çalışmaz, hata da yapar. Bu hatalar müşteri kaybına, itibar hasarına ve mali kayıplara yol açabilir.

3. Bulaşıcılık: Hem viral hem duygusal anlamda bulaşıcıdır. Hasta bir çalışan ofise geldiğinde diğer çalışanları hasta edebilir. Aynı zamanda düşük motivasyon ve moral de bulaşıcıdır.

4. Kronikleşme: Çalışan dinlenmediği için hastalığı uzar, daha ciddi sağlık sorunlarına dönüşebilir ve sonunda uzun süreli devamsızlık veya iş gücü kaybına yol açar.

Ayşe Hanım'ın hikayesini anlatayım. Bir dijital ajansın proje yöneticisiydi. Altı ay boyunca artan stres ve kaygı hissetti ama "Ben dayanıklıyım, üstesinden gelirim" dedi. Her gün işe geldi ama verimlilik düştü, hatalar arttı, müşteri şikayetleri gelmeye başladı. Sonunda bir panik atak geçirdi ve üç ay rapor almak zorunda kaldı. İşte bu, presenteizm'in nasıl kronikleşebildiğinin gerçek bir örneği.

Presenteizm'in Nedenleri: Çalışanlar Neden Hasta Olduklarında İşe Gelirler?

1. İş Güvencesi Korkusu

Uprise Health araştırmasına göre, çalışanların işe hasta gelmelerinin en yaygın nedeni iş kaybetme korkusudur. Özellikle ekonomik belirsizlik dönemlerinde bu korku daha da artar.

Türkiye'de bu durum daha belirgindir. İşsizlik oranlarının yüksek olduğu, sosyal güvenlik ağlarının sınırlı olduğu bir ortamda çalışanlar "yerime başkası geçer" korkusuyla hasta olsalar bile işe gelmeyi tercih ediyorlar.

2. Yetersiz İzin Politikaları

Birçok işletmede yıllık izin günleri sınırlıdır ve esnek çalışma saatleri yoktur. Çalışan, hastalık izni kullandığında yıllık izninden düşeceğini bildiği için "Hafif bir şey, idare ederim" diyerek gelir.

3. Yönetim Baskısı ve Organizasyonel Kültür

Bazı şirket kültürlerinde "kahraman çalışan" imajı idealleştirilir. "Her şeye rağmen işe gelen", "hasta olsa bile görevini aksatmayan" çalışanlar övülür. Bu durum, hasta olmayı neredeyse bir zayıflık olarak algılatır.

4. Aşırı Sorumluluk Hissi

Özellikle yönetici pozisyonlarındaki kişiler veya küçük ekiplerde çalışanlar "Bensiz olmaz" düşüncesiyle hasta olsalar bile gelirler. Doktorlar, hemşireler, öğretmenler gibi bazı meslek gruplarında bu durum daha yaygındır.

Cambridge University Press'de yayınlanan bir çalışma, doktorların "kendilerini vazgeçilmez" hissettikleri için hasta olduklarında bile işe geldiklerini gösteriyor.

5. Finansal Baskı

Bazı çalışanlar, ücretsiz izin almayı göze alamadıkları için hasta olsalar bile gelirler. Performans primlerinin günlük devama bağlı olduğu sistemlerde bu durum daha da yaygınlaşır.

Presenteizm'in İşletmelere Etkisi

1. Üretkenlik Kaybı

Lyra Health'in raporuna göre, presenteizm nedeniyle üretkenlik kaybı devamsızlıktan yaklaşık 3 kat daha fazladır. Çalışan orada ama normal kapasitesinin %30-70'i arasında bir performans gösteriyor.

2. Hata Oranlarında Artış

Özellikle dikkat gerektiren işlerde (sağlık, finans, üretim) presenteizm ciddi hatalara yol açabilir. Yorgun, stresli veya hasta bir çalışanın karar alma yeteneği bozulur.

3. Diğer Çalışanlara Bulaşma

Presenteizm iki şekilde bulaşır:

• Fiziksel: Hasta çalışan virüsleri yayar, tüm ekip hastalanır
• Psikolojik: Düşük moral, motivasyon eksikliği ve tükenmişlik bulaşıcıdır

4. Uzun Vadeli Sağlık Sorunları

Çalışanların dinlenmeden çalışmaya devam etmeleri, kısa vadeli hastalıkların kronik sorunlara dönüşmesine neden olabilir. Bu da daha uzun süreli devamsızlıklara, iş gücü kayıplarına ve sağlık maliyetlerinde artışa yol açar.

5. Müşteri Memnuniyetinde Düşüş

Verimsiz çalışanlar müşterilere daha düşük kalitede hizmet sunar. Yanıt süreleri uzar, hatalar artar, empati azalır. Sonuç: Müşteri kaybı.

Presenteizm'in Belirtileri: Nasıl Fark Edilir?

Presenteizm'i tespit etmek kolay değildir, ancak bazı işaretler vardır:

Bireysel Düzeyde Belirtiler

• İş performansında düşüş (alışılmışın dışında hatalar)
• Konsantrasyon güçlüğü
• Toplantılarda sessiz kalma, katılımsızlık
• Fiziksel yorgunluk belirtileri (gözlerin kızarması, uykulu görünme)
• Duygusal dalgalanmalar
• Sosyal geri çekilme (mola vermeyi reddetme, izolasyon)
• İşlerin gecikmesi veya sürekli uzatma istekleri

Organizasyonel Düzeyde Belirtiler

• Ekip verimliliğinde genel düşüş
• Proje teslim sürelerinde artış
• Hata ve şikayet oranlarında artış
• İşgücü devir oranında yükselme
• Düşük çalışan bağlılık skorları
• Ekip içi iletişim problemleri

Bir inşaat şirketinin İK müdürü olan Cem Bey, bana şunu anlatmıştı: "Ekipte devamsızlık sorunumuz yoktu. Herkes her gün geliyordu. Ama üretim hedeflerine hiç ulaşamıyorduk. Sonra anladık ki, çalışanlar hasta, stresli, yorgun olsalar da geliyorlar çünkü günlük prim sistemimiz var. Fiziksel olarak oradalar ama zihinleri başka yerde."

Türkiye'de Presenteizm: Kültürel Bağlam

Türkiye'de presenteizm konusunda kapsamlı istatistikler henüz sınırlı olsa da, bazı araştırmalar durumun ciddiyetini ortaya koyuyor.

Çalışan Sağlığı ve İş Stresi

Dergipark'ta yayınlanan bir hemşirelik çalışması, iş stresinin kaygı, depresyon, somatizasyon ve düşmanlık semptomlarıyla ilişkili olduğunu ve işten ayrılma eğilimini artırdığını göstermiştir (r=0.34, p<0.001). Hemşirelik mesleği, yoğun iş temposu nedeniyle stres tarafından en çok etkilenen mesleklerden biridir.

Mental Sağlık Hizmetlerine Erişim Sorunu

Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, Türkiye Avrupa Bölgesi'nde nüfusuna göre en az sayıda ruh sağlığı uzmanına sahip ülkedir. AB ülkelerinde 100.000 kişi başına ortalama 16,8 psikiyatrist varken, Türkiye'de bu sayı sadece 3,80'dir. Bu durum, çalışanların psikolojik destek almasını zorlaştırıyor ve presenteizm riskini artırıyor.

Kültürel Faktörler

Türk iş kültüründe bazı normlar presenteizm'i körükler:

1. "Fedakarlık" Kültü: Kendini işe adayan, her şeye rağmen gelen çalışan ideal olarak görülür.
2. Güç Mesafesi: Yöneticilere itiraz etmek veya ihtiyaçlarını dile getirmek zorlaşır.
3. Kolektif Sorumluluk: "Ekibi yarı yolda bırakmam" düşüncesi bireysel sağlıktan önce gelir.
4. İş Güvencesi Kaygısı: Ekonomik belirsizlik, çalışanları hasta olsalar bile işe gitmeye zorlar.

Presenteizm ile Nasıl Mücadele Edilir? Çözüm Önerileri

Organizasyonel Düzeyde Çözümler

1. Esnek Çalışma Politikaları Oluşturun

• Uzaktan çalışma seçeneği: Hafif hasta çalışanlar evden çalışabilir
• Esnek mesai: Erken gelip erken çıkma, veya geç başlayıp geç bitirme
• Kompansasyon günleri: Yoğun dönemlerde fazla çalışan ekiplere dinlenme günleri

Bir yazılım şirketi olan TechCo, pandemi sonrası hibrit modele geçti. CEO Deniz Bey şunu söyledi: "Çalışanlarımıza 'Kendinizi %100 hissetmiyorsanız, evden çalışın' dedik. İlk başta üretkenlik düşer diye korktuk, tam tersi oldu. Hastalık izinleri %40 azaldı, proje teslimleri hızlandı."

2. İyi Oluş (Wellbeing) Programları Uygulayın

• Kurumsal psikolog desteği: Düzenli psikolojik danışmanlık hizmetleri
• Sağlık taramaları: Yılda en az bir kez kapsamlı sağlık kontrolleri
• Stres yönetimi eğitimleri: Farkındalık, meditasyon, nefes teknikleri
• Ergonomik çalışma ortamı: Doğru masalar, sandalyeler, aydınlatma

İndigo Dergisi'nde yayınlanan bir makalede, AVİTA'nın gerçekleştirdiği araştırma, Türkiye'deki çalışanların en çok bilgi edinmek istedikleri konular arasında tıbbi bilgiler, bel-boyun-sırt ağrıları, psikoloji ve sağlıklı beslenmenin olduğunu gösteriyor.

3. İzin Politikalarını Gözden Geçirin

• Yeterli hastalık izni: Yıllık izinden ayrı, özel hastalık izni
• Ücretsiz izin cezalandırılmamalı: Hastalık izni almak performans değerlendirmesini etkilememeli
• Kısmi izin seçenekleri: Yarım gün çalışma gibi

4. Liderlik ve Yönetim Kültürünü Değiştirin

• Örnek olun: Yöneticiler hasta olduklarında evde kalmalı
• Açık iletişim: "Hasta olduğunuzda lütfen evde kalın" mesajını net verin
• Baskı kültürünü kırın: "Kahraman çalışan" idealini değil, "sağlıklı ve sürdürülebilir çalışan" idealini benimseyin

5. İş Yükünü ve Beklentileri Yönetin

• Gerçekçi hedefler: Aşırı iş yükü presenteizm'in en büyük nedenlerinden biri
• İş dağılımını dengeleyin: Kritik görevler tek kişiye bağlı olmamalı
• Yedekleme sistemleri: Bir kişi olmadığında işler durmamalı

Bireysel Düzeyde Çözümler

Çalışanlar Olarak Ne Yapabilirsiniz?

1. Sağlığınızı önceliklendirin: İşiniz önemli ama sağlığınız daha önemli. Hasta olduğunuzda dinlenin.

2. Açık iletişim kurun: Yöneticinize durumunuzu açıkça bildirin. Çoğu yönetici anlayışlıdır.

3. Sınırlarınızı bilin: Her zaman "evet" demek zorunda değilsiniz. Kapasitelerinizi aştığınızda bunu söyleyin.

4. Önleyici sağlık: Düzenli spor, dengeli beslenme, yeterli uyku. Hastalanmadan önce sağlığınızı koruyun.

5. Profesyonel destek alın: Stres, kaygı, tükenmişlik hissettiğinizde psikolog desteği almaktan çekinmeyin.

Presenteizm ile Absenteeism Arasındaki Denge

Önemli bir nokta: Amaç sıfır devamsızlık değil, sağlıklı bir dengedir. Hiç devamsızlık olmayan bir işyeri aslında presenteizm'in çok yüksek olduğu bir yerdir.

Sağlıklı bir organizasyonda:

• Çalışanlar hasta olduklarında rahatça izin alabilir
• Kısa süreli devamsızlıklar normaldir ve kabul edilir
• Uzun vadeli sağlık korunur, kronik hastalıklar önlenir
• Genel verimlilik ve kalite artar

Presenteizm'in Geleceği: Hibrit Çalışma ve Yeni Normlar

Pandemi sonrası dünyada presenteizm'in doğası değişti. Hibrit ve uzaktan çalışma modelleri bazı açılardan presenteizm'i azalttı (hafif hasta çalışanlar evden çalışabiliyor) ancak yeni bir "dijital presenteizm" türü de ortaya çıkardı.

Dijital Presenteizm

• Evden çalışırken hasta olmak
• Sürekli "online" görünme baskısı
• İş-özel yaşam sınırlarının bulanıklaşması
• "Her zaman erişilebilir" olma zorunluluğu

Burcu Hanım, bir e-ticaret şirketinin içerik editörü. Pandemi sonrası tamamen uzaktan çalışmaya geçtiler. "Eskiden hasta olduğumda en azından ofise gitmediğim belliydi. Şimdi evdeyim zaten, laptop yanımda. Yöneticim Slack'te yeşil görünce 'iyiymiş' diye düşünüyor. Ama aslında başım ağrıyor, üşüyorum, hiçbir şey üretemiyorum" diyor.

Bu yeni presenteizm türüyle mücadele etmek için:

• Net çalışma saatleri belirleyin
• "Offline" olma hakkını savunun
• Hastalık izni uzaktan çalışma için de geçerlidir
• Kamera kapalı toplantılara izin verin (hasta ama katılmak zorunda hisseden çalışanlar için)

Sonuç: Görünmez Ancak Ölçülebilir Bir Sorun

Presenteizm, modern iş dünyasının en pahalı görünmez problemidir. Çalışanlar orada ama aslında değiller. Şirketler para ödüyor ama karşılığını alamıyor. Herkes mutsuz, herkes verimsiz, ve en kötüsü — durum sürdürülebilir değil.

Ana Çıkarımlar:

• Presenteizm devamsızlıktan 3-10 kat daha maliyetlidir
• Yılda ortalama 57,5 gün çalışanlar verimsiz hissederek çalışıyor
• Ana nedenler: İş güvencesi korkusu, yetersiz izin politikaları, organizasyonel kültür
• Çözüm hem organizasyonel hem bireysel düzeyde mümkün
• Sağlıklı bir denge, sıfır devamsızlık değil, sürdürülebilir verimlilik hedeflemelidir

Eğer işletmenizde presenteizm sorunu olduğunu düşünüyorsanız, ya da çalışan sağlığı ve verimliliği konusunda profesyonel destek almak istiyorsanız, Kurum Psikoloğum olarak yanınızdayız.

Bizimle İletişime Geçin

Kurumunuzda presenteizm'i azaltacak, çalışan bağlılığını artıracak ve sürdürülebilir verimlilik sağlayacak programlar geliştirmek için ücretsiz teklif alın bize ulaşabilirsiniz. Ücretsiz ön değerlendirme görüşmesi için bize yazın.

Çünkü sağlıklı çalışanlar, sağlıklı işletmeler demektir.

---

Kaynaklar:

• Harvard Business Review - Presenteeism: At Work—But Out of It
• EHS Today - Presenteeism Costs Business 10 Times More than Absenteeism
• Aegon UK - Absenteeism and Presenteeism Costs
• Cambridge University Press - Presenteeism at Work
• Lyra Health - What is Presenteeism?
• İndigo Dergisi - Presenteizm: İş Dünyasının Görünmeyen Ama Önemli Sorunu
• Dergipark - Hemşirelerde Algılanan Stres ve İşten Ayrılma Eğilimi